به گزارش هنردستان: ویژه برنامه «محفل مناجات خوانی» چهارشنبه نهم خرداد با حضور تعدادی از هنرمندان و استادان موسیقی اقوام ایران در تالار ایران فرهنگستان هنر برگزار شد.
انجمن موسیقی ایران با همکاری فرهنگستان هنر روز چهارشنبه نهم خرداد ویژه برنامه «محفل مناجات خوانی» را با حضور تعدادی از استادان و هنرمندان پیشکسوت موسیقی نواحی ایران برگزار کرد. در این برنامه عاشیق احد ملکی از منطقه آذربایجان، محمدرضا اسحاقی از منطقه مازندران، کرم میرزا زبردست از منطقه بوشهر و حمید الله سید زاده از منطقه سراوان به اجرای برنامه پرداختند.
روایت یک داستان تاریخی جذاب از مناجات خوانی
هوشنگ جاوید پژوهشگر صاحب نام موسیقی اقوام ایران در ابتدای این برنامه ضمن قدردانی از برگزارکنندگان این مراسم گفت: در برنامه ای که امروز شاهد آن خواهیم بود یکی از هنرمندان شروه خوان کشورمان بعد از ۱۶ سال دوری از برنامه ها و جشنواره های کشوری به اجرای آثاری ارزشمند می پردازند. استاد محمدرضا اسحاقی و استاد احد ملکی هم از هنرمندانی هستند که شما با کارها و آثار این عزیزان آشنایی کافی دارید. ما امروز علاوه بر میزبانی این هنرمندان ارزشمند از جوانان هنرمندی هم دعوت کردیم که تصمیم دارند موسیقی منطقه سراوان از جمله ذکرهای صاحبی را برای شما اجرا کنند. این قطعات به نوعی برای اولین بار است که در تهران اجرا می شوند.
وی ضمن ارائه تعریف و تاریخچه ای از مناجات و مناجات خوانی بیان کرد: تاریخ مناجات در ایران به هزاره های پیش از زرتشت و اسلام می رسد، بر اساس مکشوفات و شواهد تاریخی موجود که بر سنگ نگاره ها و یا نقوش یافته شده، دیده شده شاهد تاریخ و سند محکم برای مناجات در ایران مواردی در یسناهاست که مربوط به دین زرشت است. در نگاه زرتشت، نفس بشری مانند صحنه جهان، نبردگاه ارواح پاک با ارواح پلید است. به این ترتیب هر فرد در قالب سربازی قرار می گیرد که خواه ناخواه در صف خدا یا شیطان می جنگد و چون رسیدن به پندار نیک به تکیه گاهی قدرتمند نیازداشت، در فوق طبیعت آن را می جستند.
این پژوهشگر بیان کرد: جنبه اخلاقی، دینی و الهی زرتشت، شگفت انگیز جلوه می کند و شرافت نهفته در آن، انسان را به ارتباط با خالقش وادار می کند و با اندیشه پاک به او می فهماند که با کمال آزادی در راه روشن حقیقت گام بر می دارد. پس به گفتگو نشستن با معبود و راز دل با او گفتن، از راه های نزدیکی انسان با خداوند شد و چون فرهنگی ریشه دار و به شکلی ژرف در بین ایرانیان گسترش پیدا کرد و مناجات از دستورات لازم الاجرای درباریان و مردم شد. به هر ترتیب از داستان روی کار آمدن خسرو پرویز، بر اساس سند پژوهشی شاهنامه که فردوسی به ما می دهد، رسم مناجات سحرگاهی در ایران و بین شاهان ایرانی مرسوم بوده و باید اجرا می کرده اند.
جاوید افزود: می توان دریافت که سحرخوانی در ایران پیش از اسلام، هنری درباری بوده که پس از اسلام و با نیاز بیدارسازی مردم در سحرگاهان به ویژه ماه رمضان، در فرهنگ اعتقادی مردم ایران، درباریان مسلمان شده آن را به عنوان روشی برای بیدارسازی مردم هنگام سحرهای رمضان به کار گرفتند و به صورت هنری مردمی در خدمت دین و مذهب درآمد.
بی توجهی به هنر «بسم الله خوانی» و یک تاسف تاریخی
وی در این بخش از مراسم بود که بعد از اجرای استاد محمدرضا اسحاقی به هنر «بسم الله خوانی» ذیل «مناجات خوانی» اشاره کرد و توضیح داد: هنر «بسم الله خوانی» هنری است که متاسفانه در این هفتاد ساله اخیر به آن نگاه جدی نشده است. اگر بخواهیم فقط به «بسم الله خوانی» بپردازیم و این پرسش را بپرسیم که چقدر این هنر در زمان ما باقی مانده؟ باید پاسخ داد بیش از هفت تا هشت هنرمند از جمله استاد اسحاقی در این حوزه باقی نمانده است. جای تاسف هم این است که در این زمینه ما حتی شاعری هم نداریم که بخواهد به این موضوع بپردازد و این موضوع تاسف باری است که جای تعمق و تفکر بیشتری دارد. جالب اینجاست همین هنر «بسم الله خوانی» از دل مناجات خوانی بر آمده که ما به آن توجهی نکردیم.
این پژوهشگر موسیقی نواحی در ادامه ضمن ارائه جزییاتی دیگر از «مناجات خوانی» و نقش پراهمیت آن در میان خوانندگان و هنرمندان دوران مختلف تاریخ ایران توضیح داد: متاسفانه ما امروز به مناجات به عنوان یک هنر جدی نگاه نمی کنیم در حالیکه باید به این موضوع واقف باشیم که مناجات خوانی هنری کهن است که تاریخچه طولانی دارد. این هنر به اشکال مختلف در طول زمان در ایران وجود داشته است. ایرانیان از زمان شکل گرفتن باورهای کیش و آیین های این سرزمین مناجات خوانی را به هر ترتیبی تا امروز حفظ کرده اند. این هنر در دوران مختلف دستخوش تغییرات زیادی شده، به ویژه پس از اسلام که این تغییرات زیاد می شود.
جاوید پس از این صحبت ها بود که از استاد کرم میرزا زبردست هنرمند پیشکسوت موسیقی نواحی و از مداحان صاحب نام منطقه بوشهر دعوت کرد تا روی صحنه آمده و قطعاتی را برای مخاطبان اجرا کند. اجرای قطعه «نادعلی»، اجرای قطعه ای در رثای شهادت حضرت علی (ع)، اجرای بخشی از شروه های منظقه بوشهر، اجرای آوازهای «دُم دُم سحری» آثاری بودند که توسط استاد زبردست برای حاضران در برنامه ارائه شد.
مناجات در ادبیات و موسیقی سبک به شمار نمی آید
هوشنگ جاوید بعد از اجرای استاد زبردست با اشاره به وجوه مختلف مناجات خوانی اظهار کرد: مناجات، چه در ادب و چه در موسیقی سبک به شمار نمی آید، بلکه موضوع یا گونه ای با کارکردهای گوناگون شناختی، عقیدتی و اجتماعی است که همواره از هنرها به ویژه موسیقی بهره مند شده است. در ادبیات مناجات در دسته ادب آموزشی قرار می گیرد که گونه ای ارشاد و تبلیغ غیر مستقیم مفاهیم اخلاقی، دینی و مذهبی در آن نهفته است و چون چارچوب اصلی خوانندگان مردمی، ادب آموزشی بوده و هست، بنابراین مناجات خوانی از وظایف آنها به شمار می آید. بخش پراهمیت از بهره های مناجات سرایی و مناجات خوانی، شناساندن ذات احدیت برای دیگران است، یعنی گونه ای بیان برداشت اندیشه خود از خدا برای شنوندگان، به همین دلیل کار نیایشگر یا سحوری خوان، یا مناجات خوان برای ارائه مفاهیم دشوار می شود، زیرا بیان ساده و راحت مخاطب را به سویی می کشاند تا با بیان بی پرده دردها و رنج های درونی اش به آرامش روانی دست پیدا کند، به این سبب مناجات خوانی را در ردیف موسیقی درمانی نیز به شمار آورد. چنان که نیاکان ما به این حقیقت دست یافته و در سِحر مناجات سرایی باب توبه را باز کرده بودند.
وی با ذکر جزییاتی از گسترش مناجات سرایی در ایران بعد از ظهور اسلام گفت: سرودن و پدید آمدن مناجات نامه ها نقش موثری در دگرگونی ادب پارسی داشت، پس از انصاری و ابوالخیر، در درازای زمان غزل نیز به یکی از جنبه های بارز مناجات سرایی افزوده شد و حافظ، مولوی و عطار هم به آن پرداختند اما بستر مناجات سرایی در فرهنگ های بومی ایران دوبیتی و رباعی بود، گرچه از مثنوی بیشتر و از غزل کمتر استفاده شده است. پس از تکمیل شدن سرایش ها این نظم و سرایش به مرور با موسیقی مرتبط شد و از این اتحاد، شیوه ای هنرمندانه برای بیان زیباتر معنوی پدید آمد که آن را «مناجات خوانی» می نامیم و برحسب فرهنگ های موجود هر کشور نام هایی چون «سحر خوانی»، «شب خوانی»، «چاووش سحر»، «سحوری»، «ذکر سحر» و غیره پیدا کرد.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: پس از این فرآیند بود که برای این هنر تازه دستورات موسیقایی نوشته، تبیین و تدوین شد که تاکنون بر اساس اسناد بازمانده که در کتابخانه ها خاک بی تفاوتی خودمان را می خورد، وقعی ننهاده ایم. البته رساله آداب آوازهای گلدسته نیز وجود دارد که که دو نسخه از آن در یکی از کتابخانه های تهران و دیگری در کتابخانه ملک وجود دارد.
عاشیق احد ملکی پژوهشگر و نوازنده موسیقی منطقه آذربایجان هم بعد اجرای استاد زبردست روی صحنه آمد و به اجرای بخش هایی از مناجات خوانی این منطقه پرداخت.
باز هم کم توجهی دستگاه های فرهنگی در هنر مناجات خوانی
هوشنگ جاوید پس از اجرای این بخش بود که به بیان گوشه های دیگری از مباحث مربوط به مناجات خوانی پرداخت و گفت: در مناجات تعصبات قومی و نژادی و منطقه ای کنار گذاشته می شود و آنچه مد نظر است خدا، ایمان و یقین افراد است. همین قدرت موجب شد تا نگاه ژرف تری از سوی نیاکان ما پدید آید، اینکه نباید ساده انگارانه از آنها بگذریم زیار هنر مناجات خوانی پس از دوران مغول با ادوات موسیقی نیز اجرا می شد، در خراسان به کار بخشی ها و استادان دوتار نواز آمد، در شمال غربی وارد کار عاشیق ها شد، در مناطق زاگرس هم به همراه نوای تنبور و یا ضرباهنگ دف و تاس اجرا شد و در سایر مناطق به همراه نی، نقاره و یا شیپور به کار گرفته شد. با این ورود مناجات خوانی در ایران از انحصارِ هنگام سحر اجرا شدن بیرون آمد و به سایر اوقات زندگی ایرانیان کشیده شد.
وی ادامه داد: با این کار در حقیقت هنرمندان موسیقی ورز بومی که به عنوان یک رسانه عمومی در زمان خود به اشاعه فرهنگ می پرداختند، به خدا جویی و تشویق مردم به ارتباط گرفتن با خداوند حتی در شادترین «آنات خصوصی» هم پرداختند چون آنان با آموزش هایی که می دیدند به این حقیقت دست پیدا می کردند که عاشقانه ترین راه ارتباط با خداوند زبان نیایش است و این خداوند است که زخمه های محبت خود را بر تارهای دل و جان آنها می زند. به هر صورت هدف از ایجاد و گسترش مناجات خوانی و مناجات سرایی ضرورت فرهنگ سازی و انتقال سجایای یک قوم و ملت به نسل های بعد بوده و مناجات خوان باید ارتباط دقیق و درستی با مطلبی که از سوی او ادا می شود برقرار کند.
جاوید تصریح کرد: از هنر مناجات خوانی ضرورت پدید آمدن هنرهای «بسم الله خوانی» و «صلوات خوانی» هم پدید آمد که هرکدام خود دارای ویژگی های خود هستند که جای پردازش در وقتی دیگر دارد، ضمن اینکه هنر مناجات سرایی به لحاظ جمال شناسی به تفاسیر زیادی بر می خورد که هرکدام جای پژوهش، بررسی، و نگاهی نو دارد که تاکنون هیچ یک از دستگاه های فرهنگی هنری کشورمان به آن نپرداخته اند.
وی در پایان صحبت های خود از حمیدالله سیدزاده و حسینی نژاد هنرمندان منطقه مرزی سراوان دعوت کرد تا به اجرای ذکرهای «صاحبی» این منطقه بپردازند.
