سهیلا انصاری: اگر در کوچه پس‌کوچه‌های قدیمی تهران قدم زده باشید، حتما چشم‌تان به اسم کوچه‌ها خورده. شاید با خودتان فکر کرده باشید دلیل نام‌گذاری این کوچه‌ها چه بوده و هر کدام چه داستانی دارد. هنگام قدم‌زدن در کوچه‌های درخونگاه، اسامی جالبی به چشم می‌خورد که روی دیوارهای این محله نظر هر بیننده و گردشگری را به خود جلب می‌کند؛ صاحب‌اختیار، ایلچی کبیر، سرهنگ مسگرها، ماما مسگرها و غیره. دیدن این اسامی هر مخاطبی را به فکر وا می‌دارد که دلیل نام‌گذاری این کوچه‌ها به این عناوین چیست و ریشه داستان این اسم‌ها به کجا می‌رسد.
از گذر درخونگاه وارد شیشه‌گران که بشوید و به سمت خیام که بروید،کمی جلوتر سمت راست،کوچه‌ای به نام «ماما مسگرها» را خواهید دید. شاید این پرسش برای شما هم پیش بیاید که ماما مسگرها چه کسی بوده و چرا اسمش بر دیوار این کوچه نقش بسته؟ برای پاسخ به این پرسش، سراغ «حمیدرضا نارنجی‌نژاد» رفتیم. ایشان تنها کسی است که طبق تحقیقات میدانی و پرس‌وجو راز این کوچه و اسمش را برای ما بازگو می‌کند و حتی عکس طوبی‌خانم را نیز طی این جست‌وجوها به دست آورده است.
نارنجی‌نژاد می‌گوید:کوچه ماما مسگرها کوچه‌ای بوده که خانه طوبی مسگرها در آن قرار داشت. طوبی‌خانم در محله سنگلج ماما بوده و خیلی از بزرگان محله سنگلج به دست ماما مسگرها به دنیا آمده‌اند! ایشان از زنان مشهور و تاثیرگذار زمانه خود در محله سنگلج بود که در اواخر قاجار و اوایل پهلوی می‌زیسته. ماما مسگرها فردی بسیار محترم و مورد اعتماد اهالی محل بود. اگر به سراغ سالخوردگان محله بروید، تعداد زیادی از آنها توسط ماما مسگرها زایمان شده‌اند و کودکان زیادی در این محله به دست طوبی‌خانم به دنیا آمده‌اند. این بانوی سنگلجی که به کار قابلگی مشغول بوده، در محله سنگلج و دیگر محلات تهران کار زایمان خانگی زنان باردار در منزل را انجام می‌داده و به واسطه علم و تجربه‌ای که در امر مامایی داشته، مدتی هم در مریضخانه دولتی ایران (بیمارستان سینای فعلی) به کار زایمان و تربیت شاگرد مشغول بوده است.
روبه‌روی کوچه ماما مسگرها،کوچه‌ای با نام سرهنگ مسگرها قرار دارد که پسرِ مامامسگرها بوده و قرآن درس می‌داده و اهالی محل از ایشان هم به نیکی یاد می‌کنند. باغ عمارتی منسوب به خانه مامامسگرا هنوز این‌جا باقی مانده که واقعاً ارزش حفظ و استفاده فرهنگی و حتی پزشکی دارد. ضمناً خانه سرهنگ مسگرا هم هنوز پابرجاست و مالک شخصی دارد که تا همین چند ماه پیش، قصد فروش آن را داشتند.
خوب است که این نام‌ها را از سنگلج پاک نکرده‌ایم. حس خوبی می‌دهد دیدنِ این‌طور اسم‌ها بر پیشانیِ این محله. قطعاً اهالی محله درخونگاه هم از این نامگذاری‌ها خوشحالند و افتخار می‌کنند که در گذشته افراد موفقی در این محله حضور داشتند و به مردم خدمت می‌کردند.
بر اساس یافته‌های به دست‌آمده، تاریخچه محله سنگلج تهران به سال۱۲۵۰ می‌رسد که در آن زمان از آبادترین و بزرگ‌ترین محلات تهران بوده است. این محله در منطقه ۱۲ و مرکز تهران از غرب ارگ سلطنتی تا خیابان شاهپور که امروزه وحدت اسلامی نام دارد، امتداد داشت و از شرق نیز تا خیابان جلیل‌آباد یا خیام امروزی گسترده شده بود. در این محله دروازه‌قزوین، بازارچه قوام‌الدوله و دروازه محمدیه واقع شده بود و یکی از محلات آباد و اعیان‌نشین و در عین حال پرجمعیت تهران به حساب می‌آمد.
تاریخچه محله سنگلج تهران به سال‌های نخست حکومت رضاشاه برمی‌گردد و این محله پرجمعیت با نزدیک‌شدن به جنگ جهانی دوم و ورود سربازان خارجی به تهران، تبدیل به ویرانه شد و محله‌ای ترسناک و متروک به حساب می‌آمد. پس از این یورش‌ها، تلاش‌های نخست وزیر وقت در آن زمان، موجب شد تا بازسازی و نگه‌داری بافت محله انجام شود، زیرا مردم زیادی در این منطقه سکونت داشتند. یکی دیگر از دلایل محبوبیت این محله، وجود تکیه‌های مذهبی متعدد و گذرهای معروف در آن است. در حال حاضر، محله سنگلج از سمت شمال به خیابان سپه (امام خمینی فعلی)، از جنوب به خیابان مولوی، از غرب به خیابان وحدت اسلامی و سی تیر و از شرق به خیابان خیام محدود می‌شود.
برخی بناها در این محله ویژگی‌های برجسته‌ای دارند. برای مثال کلیسای گئورک مقدس دارای طاق بلند و ردیف ستون‌هایی است که نشان از پیروی معماران دوران اسلامی دارد. خانه محل زندگی دکتر حسابی نیز نمونه بعدی است که البته بازسازی و مرمت در آن صورت گرفته است. بسیاری از بناهای تاریخی که در این منطقه وجود دارند، همچنان به صورت نامتقارن و بلاتکلیف باقی مانده‌اند و گاهی اوقات تبدیل به انبارهای تجاری شده‌اند که همین موضوع کیفیت بافت شهری در این منطقه را کاهش داده است.
از جمله اماکن مهم محله سنگلج در تهران، می‌توان به پارک‌شهر، ساختمان شهرداری و شورای شهر تهران، تماشاخانه سنگلج،کاخ مستوفی‌الممالک، خانه مستوفی‌الممالک،کلیسای سورپ گئورگ، خانه پدری محمود حسابی، زورخانه شعبان جعفری، عمارت انجمن شهر، مسجد و خانه شیخ فضل‌الله نوری و بازارچه قوام‌الدوله اشاره کرد.
یکی از مکان‌هایی که به آن اشاره کردیم و از دیرباز در این منطقه مورد توجه بوده، تئاتر سنگلج است. این تئاتر همواره میزبان علاقه‌مندان تئاتر بوده و در اوایل سال ۱۳۴۰ با زیربنایی حدود ۱۰۳۴ مترمربع در کنار باغی با همین نام و توسط مهندس باباییان طراحی و ساخته شده است. پس از مدتی، مرکز تئاتر سنگلج به وزارت فرهنگ و هنر آن دوره واگذار شد. با ساخت مجموعه تئاترشهر که حالتی استوانه‌ای شکل داشت و در سال ۱۳۵۰ طراحی و ساخته شد، اهمیت تئاتر سنگلج کم‌تر شد و هنرمندان تئاتر برای اجراهای خود بیش‌تر از تئاترشهر استفاده کردند. البته از سال ۱۳۹۶، استفاده از ساختمان تئاتر سنگلج بیش‌تر شده است.
