سهیلا انصاری: نشست خبری ششمین همایش بینالمللی «عُرس بیدل دهلوی» با حضور دبیر و عوامل اجرایی این رویداد برگزار شد؛ همایشی سهروزه که با مشارکت استادان و پژوهشگران داخلی و خارجی، بر بیدلشناسی، بازخوانی سنت عُرس و معرفی میراث جهانی زبان فارسی تمرکز دارد و میزبان اندیشمندانی از بیش از ۲۰ کشور جهان خواهد بود
نشست خبری ششمین همایش بینالمللی «عرس بیدل دهلوی» در بنیاد بیدل دهلوی برگزار شد.
دبیر ششمین همایش بینالمللی «عرس بیدل دهلوی» در نشست خبری این رویداد گفت: عرس بیدل تعبیری است که شاید برای برخی از سرزمینهای ما هنوز چندان شناختهشده نباشد یا محل پرسش باشد. من ابتدا مفهوم «عرس» را توضیح میدهم؛گرچه از سال ۱۳۸۳ که نخستین عرس برگزار شد تا امروز که بیش از بیست سال از آن زمان میگذرد، بارها این مفهوم شرح داده شده و اکنون آشنایی با آن بهمراتب بیش از گذشته است.
دکتر هادی سعیدی کیاسری، مدیر بنیاد بیدل و دبیر این رویداد بینالمللی گفت : عرس تعبیری است که برای مجلس یادبود شاعران بزرگ و اهل معرفت به کار میرود؛ یعنی در سالگرد رحلت یک شاعر یا حکیم بزرگ، شاگردان، علاقهمندان و دوستداران بر مزار او گرد میآمدند، دیوان شاعر را میگشودند، تفأل میزدند و هر یک سرودهها یا سخنان خود را در توضیح آثار و افکار او عرضه میکردند. این سنت در ایران، بهویژه در خراسان کهن، از ادوار پیشین رواج داشته و تا امروز نیز ادامه یافته است. اگر دقت کنید، مجلسی که برای جناب مولانا در ترکیه برگزار میشود هنوز با عنوان «عرس» شناخته میشود.
چرا از واژه «عرس» استفاده میشود؟ زیرا در نگاه عارفانه، برای انسانی متفکر، متذکر و اهل ایمان، مرگ پایان نیست، بلکه دریچهای برای وصل است. از این رو، سالگرد رحلت چنین انسانی نه سوگ، بلکه جشنی معنوی تلقی میشود. واژه «عرس» در این معنا بارهای حکیمانه و لایههای معنایی گوناگونی دارد.
در ایران، عرسهای متعددی برای شاعران بزرگ برگزار میشده و این سنت از ایران به آسیای میانه و سپس به شبهقاره هند راه یافته است. هنوز هم در شبهقاره، عرس امیر خسرو دهلوی هر سال برگزار میشود؛ همچنین عرس عارفانی چون خواجه نظامالدین اولیا و دیگر بزرگان اهل معرفت. عرس بسیاری از دانشمندان و حکیمان نیز به همین شیوه برگزار میشده است. از جمله برای جناب بیدل دهلوی، در سالگرد رحلتش عرسهایی برپا میشده تا آثار و افکار او باقی بماند و پژواک آن، نسل به نسل، به مخاطبان بعدی برسد. به همین دلیل میبینیم که پس از رحلت بیدل، حدود سی تا سیوپنج سال، عرس او بهطور پیوسته برگزار میشده است. حتی تا حدود سالهای ۱۸۵۰ میلادی نیز گزارشهایی از این مراسمها داریم؛ از جمله روایتهایی تصویری و خاطراتی شورانگیز که در منابع مختلف نقل شده و بسیار درخور توجه و بررسی است.
اما عرس بیدل بعدها، بهواسطه تحولات سیاسی و اجتماعی هند و تضعیف تدریجی دولت گورکانی، دچار وقفه شد. با کاهش قدرت حکومت مرکزی، شرایط برگزاری اینگونه مجالس نیز فراهم نبود و گسستی میان دوره زوال گورکانیان و دورههای بعدی پدید آمد. از این رو، عرسها بهتدریج کمتر برگزار شدند، مگر آن دسته از مجالسی که از پیش بهعنوان آیینی سالیانه تثبیت شده بودند؛ مانند عرس امیر خسرو دهلوی یا عرس نظامالدین اولیا.
در دوره معاصر، پس از فاصلهای نسبتاً طولانی، عرس بیدل در سال ۱۹۸۲ میلادی برای نخستین بار در شهر پتنا برگزار شد. این عرس به معنای سنتی آن، یعنی بر مزار بیدل، نبود؛ اما به این دلیل که بر اساس برخی روایتها بیدل اهل عظیمآباد (پتنا) دانسته میشد، این مراسم بهصورت آکادمیک در آن شهر برگزار شد. سپس در اوایل دهه ۱۹۹۰ و پس از سال ۲۰۰۰، عرس بیدل در دهلی بهشکل دانشگاهی و علمی ادامه یافت.
در ایران، برای نخستینبار ما در سال ۱۳۸۳ عرس بیدل را برگزار کردیم. عرسی که تلفیقی از سنت عرس و یک کنفرانس علمی ـ ترویجی بود؛ یعنی عرس سنتی را با ساختار یک همایش دانشگاهی ترکیب کردیم، هرچند نه با همه الزامات سختگیرانه آکادمیک.
از سال ۱۳۸۵ به بعد، با محوریت آثار و افکار بیدل دهلوی، به میراث جهانی زبان فارسی پرداختیم. عرس بیدل همواره با دو محور اصلی برگزار شده است: نخست، بررسی شخصیت، آثار و افکار بیدل، این شاعر شگفتآور؛ و دوم، توجه به گستره جهانی زبان فارسی بهعنوان میراث مشترک ما. این زبان از بنگال تا بالکان و از شمال آفریقا تا شبهقاره هند، حامل بخش بزرگی از میراث معرفتی بشریت بوده است.
بیتردید، سهم فارسیزبانان و همه گویشورانی که آثار خود را به این زبان آفریدهاند، در انباشت معرفتی بشر، بینظیر و با هیچ ملت و سرزمینی قابل قیاس نیست. از نژادها، تبارها و زبانهای گوناگون، آثار ارزشمند و جاودانهای به زبان فارسی خلق شده که میراثی ماندگار برای بشریت بهجا گذاشته است.
،واقعاً باید شرایط برگزاری بهصورت متمم فراهم شود تا بتوانیم عُرسها را با شأن و حیثیتی که سزاوارشان است برگزار کنیم. ضمن اینکه بنیاد بیدل یک مجموعه علمی ـ پژوهشی است و وظیفه اصلی آن، در حقیقت، برقراری ارتباط و پیوند میان کسانی است که در حوزه احیا و میراث فارسی کار میکنند؛ از ژاپن گرفته تا کانادا.
ما طی سالهای سال با استادان، پژوهشگران و کسانی که در حیطه خدمت به زبان فارسی فعالیت میکنند همکاری داشتهایم؛ هم برای شناسایی و هم برای معرفی میراث فارسی که در سراسر جهان پراکنده است. برای مثال در خود شبهقاره گنجینهای از زبان فارسی وجود دارد؛ چه در بخش دولتی و چه در بخش نیمهدولتی. قطعاً امروز از نظر کمّی، آنچه در داخل کشور ـ مثلاً در مزار ـ در اختیار داریم، با آن قابل قیاس نیست؛ البته از نظر کیفی، این آثار نیازمند بررسی جداگانهاند. بسیاری از آثار درخشان ما حتی شاید نسخهای از آنها در داخل در دسترس نباشد
این میراثِ فارسی پراکنده است و در عین حال، دپارتمانهای فارسی در بخشهای مختلف آموزشی و پژوهشیِ نهادهای علمی حضور دارند. وظیفه ما برقراری ارتباط با این مراکز، تأمین منابع برای استادان و پژوهشگران و حمایت از فعالیتهای علمی آنان است.
در کنار این وظیفه، «عرس» را بهعنوان یک برنامه ترویجی و مجالی برای همدلی و همافزایی پژوهشگران، استادان و علاقهمندان میبینیم. طبیعتاً برای حجم بالای این فعالیتها و حضور مهمانانی از کشورهای مختلف، لازم است مقدماتی فراهم شود که تأمین آنها گاهی با دشواری همراه است. افزون بر این، عواملی خارج از اختیار ما ـ مانند کرونا و برخی مسائل پیشبینینشده ـ گاه باعث وقفه میشود، اما ارتباطها همواره حفظ شده است.
به همین دلیل، برنامهای که قرار بود دو سال پیش برگزار شود، از پیش هماهنگ شده بود و امسال با وجود محدودیت زمانی، با کیفیتی بهتر از دوره پیشین برگزار خواهد شد. عرس بیدل اکنون به ششمین دوره خود رسیده است. البته در کشورهای دیگر نیز مراسمی در بزرگداشت مقام اندیشمند و متفکر بزرگ، جناب بیدل، برگزار شده؛ با این حال میتوان گفت دورههایی که در ایران برگزار شده، از جامعترین، پژوهشیترین و پرافتخارترین دورهها بوده است.
نخستین دوره عرس بیدل در سال ۱۳۸۳ برگزار شد؛ این برنامه توسط کانون ادبیات ایران، در کنار بنیاد بیدل، پایهگذاری شد. در تکمیل توضیحات پیشین باید افزود که همین امسال، حدود دو ماه پیش، در شهر لاهه یک نشست و فستیوال دو روزه با محوریت آثار بیدل برگزار شد که با همکاری علمی ما همراه بود. ترجمه اشعار، ارائه منابع و همکاریهای پژوهشی از جمله این مشارکتها بود. همچنین در ترکیه و چند کشور دیگر نیز در ماههای آبان و آذر، همزمان با سالگرد تولد بیدل که در تقویم شمسی حدود هجدهم آذر است، برنامههایی برگزار شد.
در خصوص برنامه امسال، افتتاحیه عرس ششم در بیستویکم برگزار میشود. حداقل از ۲۴ کشور مهمان خواهیم داشت و حدود ۳۸ استاد، پژوهشگر و سخنور برجسته از کشورهای مختلف در این دوره حضور دارند. برای نخستین بار، عرس بهصورت سهروزه برگزار میشود؛ در حالی که دورههای پیشین دو روزه بودند.
یک روز از برنامهها بهطور ویژه به شعرخوانی اختصاص یافته تا به سنت عرسهای تاریخی نزدیکتر شویم. در سنت فرهنگی و ادبی ایران، شبهای «قول و غزل» یا «شام غزل» جایگاه مهمی داشته که کمتر به آن پرداخته شده است. امسال برای نخستین بار، با حضور ۱۲ شاعر خارجی و چندین شاعر داخلی، شب دوم عرس به «شب قول و غزل» اختصاص دارد. در این شب، شاعران و سخنوران برجسته داخلی و بینالمللی حضور خواهند داشت.
در بخش جهانی همایش، به فهرستنگاری آثار میپردازیم. طی ۲۰ سال گذشته بسیاری از آثار در خانههای شخصی باقی مانده و ناشناخته ماندهاند. به همین دلیل، چه در ایران و چه در خارج از کشور تلاش کردهایم این آثار را شناسایی و معرفی کنیم تا امکان احصا و عرضه آنها فراهم شود. این روند در طول سال و در کشورهای مختلف دنبال میشود.
روز نخست به افتتاحیه اختصاص دارد؛ روز دوم صبح پنلهای علمی برگزار میشود و شب آن، شب شعر است؛ و روز سوم نیز شامل پنلهای علمی صبح و بعدازظهر و مراسم اختتامیه خواهد بود. محل برگزاری عرس، عمارت بلدیه در میدان خانهبلدیه است.
در پاسخ به تفاوت دوره پنجم و ششم باید گفت ساختار کلی عرس ثابت مانده و تغییرات عمدتاً کیفی بوده است؛ مهمترین تفاوت، تفکیک و برجستهسازی بخش شعرخوانی بهعنوان یکی از ارکان سنتی عرس است. شرایط اقتصادی و تورم بیتأثیر نبوده و طبیعتاً بر حضور مهمانان اثر گذاشته است. با این حال، با همکاری داوطلبانه استادان و دوستداران فرهنگ ـ چه در داخل و چه در خارج از کشور ـ این دشواریها تا حد امکان جبران شده است.
بهرغم وقفههای چندساله که به دلایل مختلف از جمله کرونا ایجاد شد، این توقفها موجب شد ارتباطات علمی ما تقویت شود و در نتیجه، عرس امسال از نظر کیفی رشد چشمگیری داشته باشد. دو محور اصلی برنامه امسال «بیدلشناسی» و «بازشناسی و معرفی میراث فارسی» است و در هر دو حوزه، مقالات و سخنرانیهای ارزشمند و باکیفیتی ارائه خواهد شد.
ترجمه رباعیات بیدل، که بر اساس همان متنی انجام میشود که بنیاد بر روی آن کار میکند، در دست انجام است و این آثار در ارس رونمایی خواهند شد. همچنین پروژهای درباره کتیبههای فارسی در حال اجراست که بنیاد بیدل سالهاست روی آن تحقیق میکند. بخشی از میراث ما طبیعتاً آثار خطی است، اما بخش مهم دیگری از آثار فارسی که در جهان پراکندهاند، کتیبههایی هستند که بر بناها نقش بستهاند. این کتیبهها، همانطور که عرض کردم، از بالکان تا بنگال، از جنوب هند تا پاکستان و بنگلادش و دیگر مناطق امتداد یافتهاند.
در ترکیه و برخی مناطق دیگر نیز توانستهایم با همکاری بنیاد فارسی و بنیاد فارسی هند، بخشهایی از این آثار را تجمیع کنیم. این کتیبهها شناسایی، عکاسی، خوانش و در حال ترجمه هستند و در نهایت بهصورت کتاب منتشر خواهند شد. این مجموعه در واقع بخشی از میراث افتخارآمیز نیاکان ما در هند و اسنادی درخشان از همکاریهای منطقهای میان ملتهاست. این آثار نشان میدهد که زبان فارسی تا چه اندازه در پیوند میان ملتها نقش داشته و همچنان این نقش را ایفا میکند؛ چراکه در آسیای میانه، قفقاز، شبهقاره و دیگر مناطق، زبان فارسی زبان مفاهمه میان اقوام مختلف بوده است.
در خود ایران نیز از گویشهای گوناگون، سخنوران برجستهای داشتهایم که حیات زبان فارسی را تضمین کردهاند؛ شاعرانی که با زبانهای مادری متفاوت پرورش یافتهاند، اما آثار خود را به زبان فارسی عرضه کردهاند. شخصیتهای بزرگی چون حکیم نظامی و دیگران، تا برسیم به بیدل، گواه این حقیقتاند.
در اینجا مایلم حضور شاعران برجسته جهانی و موضوعاتی را که به سفارش بنیاد بیدل روی آنها کار شده تبریک بگویم؛ موضوعاتی بسیار ارزشمند که یکی از آنها همین پروژه کتیبههاست. در کنار اینها، رونمایی از سردیس بیدل، رونمایی از ترجمههای آثار بیدل به زبانهای دیگر و ارائه گزارشی از فعالیتهای پژوهشی بنیاد نیز در ارس انجام خواهد شد.
همچنین در این دوره از عرس، علاوه بر نهادهای خصوصیِ همکار ـ مطابق با فرمایش دوست بزرگوارمان ـ از همکاری شهرداری تهران و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز برخوردار هستیم و امیدوارم این همکاریها گسترش یابد. طبیعی است که همه ما بهعنوان اهل قلم، و من بهعنوان کسی که سالها کار مطبوعاتی کردهام، روزنامهنگار بودهام و مجله شعر منتشر کردهام، میدانیم که نهادهای خصوصی در این حوزهها میتوانند موفقتر عمل کنند.
بنابراین اگر نهادهای دولتی همکاری داشته باشند و نهادهای خصوصی نیز با بهرهگیری از همراهی دانشوران داخلی و خارجیِ فعال در حوزه زبان و ادب فارسی وارد میدان شوند، میتوان کارهای بزرگی را با همکاری مشترک به انجام رساند. امیدوارم این اتفاق بیفتد
مرتضی صداقتگو، دبیر اجرایی نشست ششمین عُرس بینالمللی بیدل دهلوی، در نشست خبری این رویداد با اشاره به تداوم برگزاری عُرس بیدل گفت: همانگونه که دکتر کیاسری اشاره کردند، ششمین عُرس بیدل در امتداد پنج دوره پیشین برگزار میشود. از نکات خوشایند این رویداد آن است که حلقه بنیانگذاران و ساماندهندگان آن از ابتدا تاکنون فعال بودهاند و اشراف کامل بر موضوعات دارند؛ امری که سبب شده هر دوره با نوآوریهای تازه همراه باشد و حضور مهمانان جدید، زمینه آشنایی با دیدگاههای متنوع اندیشمندان، استادان و سرآمدان زبان فارسی را فراهم کند.
وی افزود: این رویداد فرصتی ارزشمند برای استادان زبان و ادب فارسی داخل کشور است تا از طریق کنگره بینالمللی عُرس بیدل، با پژوهشگران حوزههای مختلف زبان و ادب فارسی آشنا شوند؛ بهویژه در روزهایی که این استادان در کنار یکدیگر حضور دارند و تعامل علمی پرباری شکل میگیرد.
صداقتگو با اشاره به وقفه چندساله میان برگزاری عُرس پنجم و ششم تصریح کرد: به دلیل یادماندنی نبودن شرایط سالهای گذشته، از جمله همهگیری کرونا و برخی رخدادهای دیگر، این دوره با تأخیری همراه شد؛ با این حال، به همت دکتر کیاسری و همه بزرگانی که در مجموعه اجرایی عُرس بیدل فعالیت دارند، این رویداد بهخوبی برگزار شد. در این دوره تلاش شده با رویکردی تازه در شناخت آثار، اشعار و اندیشههای بیدل دهلوی و با هدف جهانیسازی زبان فارسی، ظرفیتهای فکری و قلمی این شاعر بزرگ معرفی شود.
دبیر اجرایی نشست ششمین عُرس بیدل با اشاره به برخی محدودیتهای اجرایی گفت: به دلیل دشواریهایی که هر سال به شکلی بروز میکند، اطلاعرسانی زودهنگام بهطور کامل امکانپذیر نبود؛ با این حال استقبال از این دوره قابل توجه بوده است. از آنجا که مجموعه برگزارکننده عُرس بیدل نهادی خصوصی است، بخشی از این مشکلات طبیعی است، هرچند با همراهی برخی نهادها و سازمانها، مسیر برگزاری هموارتر شده است.
وی ادامه داد: در این دوره میزبان پژوهشگرانی از کشورهایی هستیم که برای نخستینبار در عُرس بیدل حضور مییابند. مقالات ارزشمندی به دبیرخانه کنگره ارسال شده که هیئت علمی با دقت و وسواس آنها را بررسی کرده است تا در تراز یک کنگره جهانی قرار گیرند. از مجموع ۱۶۰ مقاله دریافتی، ۱۴۰ مقاله وارد فرآیند داوری شد و در نهایت ۴۰ مقاله داخلی و ۳۹ مقاله خارجی مورد تأیید قرار گرفت.
صداقتگو با تأکید بر ماهیت بینالمللی این همایش گفت: حلقه علمی عُرس بیدل از آغاز شکلگیری تاکنون پویا بوده و هر سال پژوهشگران و استادانی از نقاط مختلف جهان به آن افزوده میشوند. امسال نیز استقبال بسیار خوبی از این همایش صورت گرفته و مهمانانی از کشورهای جدید در آن حضور خواهند داشت.
بر اساس اعلام دبیرخانه، ششمین همایش بینالمللی عُرس بیدل دهلوی از ۲۱ دیماه آغاز میشود و به مدت سه روز ادامه خواهد داشت. در این رویداد، ۳۸ استاد و پژوهشگر از کشورهای مختلف حضور دارند، چندین پنل علمی برگزار میشود و یک شب نیز به «شب قول و غزل» اختصاص یافته است. همچنین در جریان این همایش از سردیس عُرس و ترجمههای مختلف آثار بیدل دهلوی رونمایی خواهد شد.
در این دوره، پژوهشگرانی از افغانستان ــ که برخی از آنان در کشورهای دیگر سکونت دارند ــ و نیز نمایندگانی از کشورهای ترکیه، روسیه، عراق، هند، قزاقستان، ارمنستان، ازبکستان، پاکستان، مراکش، عمان، اردن، کویت، کانادا، مصر و اسپانیا حضور خواهند داشت.
مجید کشاورزی، طراح پوستر، در پایان و همزمان با رونمایی از پوستر این رویداد گفت:
«نخستین نکتهای که برای ما اهمیت زیادی داشت، پرهیز از فضاهای سنگین و انتزاعی دورههای پیشین بود؛ فضاهایی که ارتباط مؤثری با مخاطب برقرار نمیکردند یا بیش از حد عمیق و پیچیده بودند. تلاش کردیم یک لایه جلوتر بیاییم و ارتباطی رودررو، ساده و مستقیم با مخاطب برقرار کنیم؛ بهگونهای که مخاطب در همان لایه نخست زیباییشناسی، با اثر ارتباط بگیرد، آن را چشمنواز ببیند و بهراحتی درک کند.
وی افزود: نکته مهم دیگر برای ما، جذابیت رنگی پوستر بود؛ بهطوری که اثر بتواند چه در بیلبوردهای شهری و چه در فضای مجازی، نسبت به آثار مشابه بیشتر دیده شود و در میان ریتم بصری پوسترهای دیگر، هویت مستقل خود را حفظ کرده و این ریتم تکراری را بشکند.
کشاورزی با اشاره به مفهوم نمادین پوستر گفت: برای من جالب بود که «عرس» پس از حدود هفت یا هشت سال دوباره برگزار میشود و پرندهای که در پوستر میبینید، حالتی ققنوسوار دارد؛ گویی از دل سالها دوباره سر برمیآورد. میتوان این تصویر را به شعر، ادبیات فارسی و درخشش جهانی آن نیز تعبیر کرد؛ ادبیاتی که پس از قرنها بار دیگر در حال ظهور و خودنمایی است.
